از ساز دستگاه گفتاری ساکنان استان البرز

در زندگی روزمره دراستان البرز اغلب می شنویم: “که مگر در استان البرز نیز زبانی محلی وجود دارد؟” ابتدا باید گفت از ساز دستگاه گفتاری ساکنان استان البرز دو صدا به گوش می رسد: یکی زبان ترکی ساوجبلاغی ودیگر زبان فارسی خاص ساکنان بومی استان و زبان بومیان خود دو شیوه دارد: شیوه ی شمالی (کوهستانی ) شیوه جنوبی (اشتهاردی ). زبان شناسان، بوم شناسان و تک نگاران براین زبان نام های مختلف نهاده اند.
۱. برخی آن را تاتی می دانند. ملک الشعرا بهار درباره ی واژه ی تات نوشته ” کلمه ی تات به معنی تازیک و تاجیک یعنی فارسی زبانان در برابر ترک زبانان است که در کتاب منهاج السراج تالیف قرن ششم دیده می شود “(سبک شناسی ، ج۲، ص ۵۹) در واقع اغلب گویشوران شیوه جنوبی با ترک زبانان مجاورند و شیوه شمالی با مازندرانی و گیلک زبانان؛ چنانکه جلال آل احمد دراین باره می نویسد: “اهالی دو روستای سگز آباد و ابراهیم آباد (در ناحیه بوئین زهرا ) که خود را تات می دانند در محاصره زبان ترکی اند” (تات نشین های بلوک زهرا، ص ۱۱۴) به نظر می رسد دامنه این زبان از یک سو به شهر کهن اشتهارد و تاکستان و بوئین زهرا محدود است و از دیگر سو به روستاهای متعدد دامنه های جنوبی البرز و روستاهای نواحی کوهستانی البرز همچون روستاهای الموت در استان قزوین، طالقان، زیاران، فشند و ولیان و برغان (هر سه در ساوجبلاغ) روستاهای
بخش آسارا، ده کرج و کلاک و… . نکته آنکه زبان مردم این نواحی بر اثر مجاورت با زبان های ترکی، تالشی، گیلکی، مازندرانی و… از لحاظ واژگانی، ساختاری و دستگاه گفتاری، لهجه و گویش از آنها تاثیر پذیرفته است. در مثل زبان روستاهای بالا طالقان (ازجوستان به بالا) و دهستان نسا (از گچسر به سوی شمال) به زبان مازندرانی بسیار نزدیک است. طرفه آنکه نیمایوشیج، پدر شعر نو فارسی در مقدمه دفتر شعرهای طبری خود به نام روجا می نویسد: “من شاعر زبان تاتی هستم” (مجموعه کامل اشعار نیما یوشیج، ص ۶۱۲).
۲. برخی آن را زبان البرزی یا مادی – البرزی می دانند. در این باره باید به یاد داشت هرچند دانش ما درباره زبان مادی اندک است اما می توان با پژوهش و مقایسه واژه های مادی بسیاری را در همین زبان کنونی یافت. در اشعار باباطاهر همدانی که آن را فهلویات (زبان پهلوی) می دانند واژه های بسیاری دیده می شود که با زبان بومیان استان البرز مشابهت دارد یا با اندکی تغییر همانند آن است.
هرچه باشد به گمان من این زبان یکی از کهن ترین زبان های خانواده ی زبان فارسی است و با زبان فارسی دری خویشی و همانندی بسیار دارد. دامنه این زبان بسیار گسترده تر از استان البرز است ؛ آنگونه که در ایران مرکزی – شمالی از خراسان گرفته تا آذربایجان بدان سخن می گفته اند ، حتی اکنون در حوالی باکو روستاهایی هستند که به این زبان، سخن می گویند. پس بر ماست که برای به سامان آوردن و حفظ این زبان بکوشیم و بر میراث زبانی کهن ارج نهیم و از جاری کردن واژه های آن بر زبان بر خود باکی ننهیم.

مرضیه بزرگمهر
نویسنده و البرزپژوه