زبان ها و گویش های استان البرز

جعفر کوه زاده
نویسنده و البرز پژوه

قسمت اول:گویش تبری رویان جنوبی

گفتارهایی که خدمت شما گرامیان ارائه می گردد حاصل سال ها واکاوی و پژوهش در گویش و زبان این خطه می باشد که هنوز ادامه دارد. مقاله مذکور قرار بود در مراسم روز البرز، در روستای کندر برگزار گردید، ارائه گردد که متاسفانه این امر میسر نگردید.
حال معنی یا معانی گویش و زبان چیست بماند که در این مقال نمی گنجد.
گویشی که در کوهپایه های البرز یکی در قسمتی از کندوان، گچسر، نسا یا بهتر بگوییم لورای قدیم و قسمتی از منطقه بالا طالقان که شامل روستاهای پراچان، گته ده، آسکان، ده در، مهران، و… می باشند و و در گذشته های دور جزو منطقه رستمدار و رویان قدیم بوده اند و گویش شان چه در لورا و بالا طالقان تبری است که می توان آنرا گویش تبری رویان جنوبی نام گذاری نمود. این گویشی است که در مناطق جنوبی رویان قدیم تکلم می شده و می شود و این گویش بازمانده زبان تبری است.

قسمت دوم: گویش دیلمی

اما گویشی که در قسمت وسیعی از کوهپایه های البرز چه در گته ارنگه، کلاک، دروان، آتشگاه، ده کرج، کمال آباد، حصارک بالا، کردان، برغان، ولیان، قسمت اعظم طالقان، سنقرآباد، زیاران، آبیک، رودبار الموت، رودبار گیلان، رودبار قصران. سنگسر سمنان، و… تکلم می گردد گویش دیلمی است و بازمانده ی زبان دیلمی می باشد که در جای جای استان البرز با نام های کرجی، زیدشتی، ارنگه ای، دروانی، اسپی دارانی، اورازانی، اغشتی، و… خوانده می شود و این گویش در روستاها با تفاوت بسیار اندک تکلم می گردد.
می‌توان از طریق باستان شناختی، باستان شناسی، خوراک ها، پوشش، خوراک ها و شیرینی جات، چهره شناسی، واژه شناسی، نقل ها، متل و مثل ها، مشاغل، آداب و رسوم، ادوات کشاورزی،  و هزاران چیز مشترک، ادله ی محکمی باشد که این گویش بازمانده ی زبان کهن و باستانی دیلمی است که ساکنین بومی استان به راحتی می توانند با اقوام تبری، گیل و دیلم تکلم کنند چون ریشه واژه های یکی و مشترک است.

قسمت سوم: زبان های تاتی اشتهاردی و ترکی ساوجبلاغی

اما زبان، نه گویش تاتی اشتهاردی، مشخصه های یک زبان باستانی را دارد و و پژوهشگران پارسی زبان و روس کتب و مقالات متعددی را در این خصوص گردآوری نموده اند.
چرا که در این زبان برای نام گذاری اشیا، وحوش، انسان مذکر و مونث را به شکل چشم گیری رعایت نموده اند‌.
دست آخر زبان ترکی ساوجبلاغی که قدمتی حدود نزدیک به دو قرن دارد، شاید از قاجار تا حال.

ناگفته نماند که دو گویش تبری رویانی جنوبی، دیلمی و زبان اشتهاردی بازماندگان زبان پارسی ۵۰۰۰ ساله پهلوی باستان است که پس از واکاوی بسیار می توانیم به این امر دست یابیم که واژگان ریشه ای پهلوی دارند.
همانند: وریک_ وره_ بره، وچک_ وچه_بچه، ورزاک_ورزا_ورزو، گوز_اوز_جوز، وافر_ ورف_ برف، ورگ_ورگ_ گرگ، وراگ_قلاچ_ کلاغ، کاسکهاک_کشکرک_کلاغ زاغی، دال من_ دال_ عقاب، گوسپند_گوسپند_ گوسفند، گاورس_ گورس_ارزن، وینیک_ وینی_ بینی، واران_واران_باران، و….
سرزمین کوهستانی ورن یا ورنا که طبق مکتوبات و تواریخ دارای حکومتی مستقل توسط  پادوسبانان و دیلمیان بوده است.
ورن یا ورنا یعنی سرزمین های کوهستانی و چه بسا این نام هنوز در جای نام هاي بسیاری از آبادی هاباقی مانده است که در شش استان قزوین، البرز، گیلان، مازندران، تهران، گلستان، قرار دارند، مانند: ورده، ورزن، ورکان، وردیج، ورگیل، و … یعنی آبادی های کوهستانی.
بعدها تبرستان شکل گرفت و در یک بازده زمانی مازندران و گیلان شکل گرفت و دیلم و دیلمیان محو شدند و این کوهپایه عریض بزرگ طی سال ها مجزا و تفکیک به صورت استان های جداگانه امروزی گردید و از هم جدا شدند.

البرز پژوهی